So he goes. Kurt Vonnegut en de epidemie van de psychopathologie.

Auteur Kurt Vonnegut is gisteren overleden op 84-jarige leeftijd. Ik neem vandaag mijn petje af - mensen die me kennen weten dat ik er eentje draag - voor deze grote meneer.

Vonnegut's Slaughterhouse Five was de afgelopen jaren het sluitstuk van mijn lessenreeks over Literature and Madness. Tussen de waanzin en de puinhopen van het bombardement op Dresden knisperen vonken van genialiteit die op de meest verrassende momenten oplaaien. Er waren maar weinig studenten die niet enthousiast waren over dit boek.

Van Vonnegut wordt wel eens gezegd dat hij na Slaughterhouse Five uitgeschreven was. Het hoogtepunt voorbij, zeg maar. Hij mocht dan wel niet meer tot de meest gehoorde, gelezen en gerecenseerde schrijvers van Amerika behoren, wat hij op het einde van zijn leven te vertellen had, was nog altijd boeiend, scherp en waardevol.

Dat mocht ik nog maar eens ontdekken toen ik enkele maanden geleden in het Brusselse literatuurhuis Passa Porta het wonderlijke boekje A Man Without a Country kocht, een verzameling van korte beschouwelijke stukjes over het Amerika, en bij uitbreiding ook over de wereld, van vandaag. Eerlijk gezegd had ik niet veel zin om het te lezen. Wat kon ik anders verwachten dan een laatste klaagzang, of liever, een mopperblues van een oude Amerikaanse linkse intellectueel die misnoegd was omdat niemand echt wat had weten aan te vangen met de gruwelijke ervaringen van zijn generatie?

Niets was minder waar. Vonnegut bromt, maar zijn analyses zijn scherp, helder en fijn gepeperd met zwarte humor. Bush en co krijgen een veeg uit de pan. Tot zo ver niets bijzonders. Tot Vonnegut er een verhandeling uit de jaren 40 bijhaalt. Psychopathologie, daar moeten we ons voor behoeden. Psychopathologie, het is een woord dat ik nog maar weinig gehoord heb in de discussie over de malaise van vandaag.

Psychopaten zijn mensen zonder geweten. Het is een ziekte, een abnormaliteit die de laatste jaren steeds meer tot norm wordt verheven en die levensgevaarlijk is voor iedere vorm van samenleving. Wanneer Vonnegut dit fenomeen ontmaskert door het te benoemen en opnieuw te beschrijven, blijkt al snel hoezeer onze samenleving erdoor is aangetast.

Kijk eens om je heen.

Hoe vaak zie je mensen die gewetenloos te werk gaan? Collega's die elkaar zwart maken en buitenpesten zonder na te denken over de sociale gevolgen. Werkgevers die personeel uitbuiten, klanten bedriegen en letterlijk over lijken gaan om hun omzet te realiseren. De monsterachtige lonen van managers die niets liever doen dan te prediken dat de loonkost van het werkvolk te hoog is terwijl ze klagen dat zij niet naar behoren worden betaald. De fundamentalisten die zich opblazen om Godweetwelke reden, de Amerikaanse moguls die als paria's geld zuigen uit een oorlog als die in Irak, de highsociety die in Dubay de grote Jan, David, Rem of Justine gaat uithangen op de rug van een bevolking die voornamelijk bestaat uit slaven, de cultuur- en kunstsector en de pers die prat gaan op hun grote morele waarde maar werkkrachten uitzuigen en uren laten kloppen tegen hongerloontjes, politici die regeltjes opleggen opdat we properder zouden leven, maar die zelf met een enorm vervuilende wagen rijden en daar geen graten in zien,...

Je zou er al snel moedeloos van worden, en terecht.

In de ogen van een psychopaat heeft alles iets instrumenteels. Psychopaten zien bvb onze wetgeving als een apparaat dat je zo goed mogelijk moet weten te bedienen om je eigen profijt te bewerkstelligen. Kijk naar de gretigheid waarmee bedrijven accountants inschakelen om via achterpoortjes in de ingewikkelde fiscale wetgeving zo veel mogelijk winst te maken. Je bent een idioot als je het niet doet, zo lijkt het wel. Maar is het volgens de geest van de wet? Belastingen betaal je omdat de overheid over middelen zou beschikken om jouw leef- en werkomgeving beter te maken. Hoe meer geld je achterhoudt, hoe minder ze dat kunnen doen.

Maar waarom zouden we de overheid nog nodig hebben? We verzekeren ons zelf wel, we bouwen onze eigen koninkrijkjes, zorgen wel voor onszelf. Een ander moet niet "profiteren" van onze inspanning. Dit soort praatjes, dat je vaak hoort in ondernemerskringen, is pure projectie. Want de staat waarin zij werken, de samenleving waar zij hun droom realiseren, is opgebouwd door duizenden mensen die voor hen hun nikkel hebben afgedraaid. Zij hebben de gemeenschap vorm gegeven die zichzelf bedruipt door belastingen te heffen. Wie die belastingen probeert te ontlopen en de samenleving die ze gebruikt bestempelt als profitariaat, profiteert in feite zelf gewetenloos. Hoe het verkeren kan, hé Bredero?

Het is typisch voor psychopaten dat ze zich van samenlevingsstructuren en mensen bedienen zonder zich daar morele vragen bij te stellen. Het doelt ontheiligt de middelen. En omdat onze samenleving democratisch is, kunnen ook psychopaten gebruik maken van het rechtssysteem om hun vrijheid te beschermen, om politiek te bedrijven, om een zaak te runnen, etc...

Hen vlakaf die rechten ontzeggen komt neer op het installeren van een dictatuur. Dan ontzeg je de samenleving het laatste greintje geweten. We moeten het geweten weer zichtbaar maken en de psychopathologie ontmaskeren, net zoals Vonnegut dat heeft gedaan. We moeten het duivelsjong zijn naam geven zodat het zich niet meer kan verbergen. We moeten het in de ogen kijken. Nu doen we alsof het een fabeltje is, iets dat zich enkel manifesteert bij dwangmatige moordenaars, sociale gevallen met voornamelijk seksuele frustraties. Niets is minder waar. De psychopathologie heeft vele verschijningsvormen. En zo lang we die niet erkennen en herkennen, kunnen psychopaten ongestoord - en vaak zonder dat ze het zelf beseffen - hun gang gaan.(*)

Jezus, het lijkt hier de inquisitie wel.

Psychopathologie is een fenomeen. Het is geen persoon, maar een gedragsstoornis met verregaande gevolgen. Psychopaten als persoon veroordelen en vervolgen leidt nergens toe. We moeten de samenleving wel alerter maken voor het probleem, ons er tegen wapenen en hopen dat we een kritisch punt bereiken waarop de meerderheid van de bevolking openlijk pleit voor een groter geweten.

Medeleefzaam zijn.

Het is geen gave. Het is iets wat je doorgeeft aan je kinderen, wat je krijgt van je ouders en je omgeving. Een gift.

Onze samenleving heeft figuren nodig die gewetensvol zijn weer een aanzien geven. Want in al ons kritisch zijn, in al onze rationaliteit en drang naar zuivere vrijheid, zijn we het grootste menselijke goed uit onze samenleving aan het verdrijven. Schrap samen uit samenleving en wat overblijft is niets minder dan Darwin's Survival of the fittest. De Amerikanen hebben dat principe zelfs ingebed in hun verkiezingssysteem. The Winner Takes it All. Maar wat ben je met de hele wereld als hij volledig in duigen ligt?

Slaap zacht Kurt. Peace.

Guardian
CNN
New York Times
Klara ramblasblog

(*) In vorige stukken heb ik al uitvoerig verwezen naar Adorno en de instrumentalisering van de rede. De rede redeneert de waanzin weg. En dat is ook hier het geval. Als we bepaalde drijfveren niet onder ogen durven en kunnen zien, dan bestaat het risico dat die drijfveren met onze rede aan de haal gaan. Adorno zelf haalt het voorbeeld van de Duitse oorlogsmachine aan. Onze zucht naar geweld is weggeorganiseerd in een oorlogsmachine waar we geen controle meer over hebben. Psychopathologie is ook weggeredeneerd en zogezegd opgesloten in stereotypen. Psychopaten zijn gekken. Punt andere lijn.

De vele verschijningsvormen die psychopathologie kent, bestaan niet als psychopathologisch. Op den duur durft men ze niet te erkennen omdat men vreest bestempeld te worden als gek. De psychologische gezondheidszorg zal pas volwassen kunnen worden als men erin slaagt om psychologische en psychiatrische problemen los te koppelen van het stereotype beeld van de gek en de waanzinnige, die onmiddellijk weer geassocieerd worden met de zwakkere, de zieke en de onbetrouwbare.

Het omgekeerde is waar. We verzwakken ons door onze problemen niet onder ogen te zien. En omdat we onze gebreken niet leren kennen kunnen we er ook geen controle over verwerven. Dat maakt ons onbetrouwbaar en zwak. De wereld wordt een steeds grotere bedreiging omdat ze ons zou kunnen ontmaskeren. We weten niet hoe we er tegenaan moeten, want wat er in ons leeft, kennen we niet. Jekyll en Hyde? Nog zo gek niet.